पुणे : लग्न हा आयुष्यातील एक नैसर्गिक, सहजसुंदर आणि आनंदाचा उत्सव असतो. साथीदाराची निवड करून समाजाच्या साक्षीने सहजीवनाची सुरुवात करणे म्हणजेच लग्न. परंतु, आजकाल लग्नाच्या नावाखाली हुंडा, मानपान, वस्ता, जन्मपत्रिका, मुहूर्त, सत्यनारायण पूजा, दागिन्यांचा झगमगाट, जेवणावळी, वरात आणि बॅन्डबाजे यांसारख्या अनावश्यक गोष्टींसाठी प्रचंड वेळ आणि पैसा खर्च केला जातो. यामुळे लग्नातील खरा आनंद हरवून जातो आणि आर्थिक ओझे वाढते. या पारंपरिक विवाहपद्धतीला एक पर्याय म्हणून सत्यशोधकी विवाह पद्धतीचा स्वीकार वाढत आहे. कर्मकांडांना नकार देत आणि उधळपट्टीला आळा घालत सत्यशोधकी पद्धतीने विवाह करण्याचा ट्रेंड महाराष्ट्रात वाढत आहे.

     महाराष्ट्रात सामाजिक संघटनांच्या पुढाकाराने गेल्या वर्षभरात सुमारे ४० ते ४५ सत्यशोधकी विवाह लावण्यात आले आहेत. तर, गेल्या चार वर्षांत एकूण ३०० सत्यशोधकी विवाह पार पडले आहेत, ही आकडेवारी या चळवळीच्या वाढत्या प्रभावाची साक्ष देते. या विवाह पद्धतीला प्रोत्साहन देण्यासाठी अनेक सामाजिक कार्यकर्ते आणि संघटना कार्यरत आहेत. महाराष्ट्र अंधश्रद्धा निर्मूलन समिती, परिवर्तन मिश्र विवाह संस्था आणि राष्ट्र सेवा दल या संघटना सत्यशोधकी विवाह पद्धतीचा प्रसार करण्यासाठी सातत्याने प्रयत्न करत आहेत.

सत्यशोधकी विवाहाची वैशिष्ट्ये:
     सत्यशोधकी विवाह पद्धतीत हुंडा, जेवणावळी, मंडप, रोषणाई, बॅन्ड, दागदागिने आणि आहेर यांसारख्या गोष्टींना पूर्णपणे नकार दिला जातो. निमंत्रणपत्रिका, हार-फुले, फोटोग्राफी आणि चहा-नाश्त्यासाठी मर्यादित खर्च करून अत्यंत साधेपणाने विवाह पार पाडला जातो. मंडपाचा खर्च टाळण्यासाठी संध्याकाळच्या वेळी मोकळ्या जागेत लग्नाचा सोहळा आयोजित केला जातो. वातावरण निर्मितीसाठी सनईचे रेकॉर्डिंग वाजवले जाते, ज्यामुळे पारंपरिक संगीताचा आनंद घेता येतो. लग्नाची तारीख आणि वेळ ठरवताना सर्वांच्या सोयीचा विचार केला जातो, ज्यामुळे लग्नसराईतील कार्यालयांचे भाडे, गर्दीतील प्रवास आणि इतर खर्च टाळले जातात.

    सत्यशोधकी विवाहातील मंगलाष्टके अर्थपूर्ण, सोपी आणि मातृभाषेत असतात. वधू-वरांना शपथ देण्याचे काम कोणत्याही धर्माची व्यक्ती किंवा स्त्री करू शकते, ज्यामुळे भटशाहीपासून हा विधी मुक्त राहतो. लग्नाच्या वेळी वधू-वरांवर तांदूळ टाकण्याऐवजी फुलांचा वापर केला जातो, ज्यामुळे शेतकऱ्यांच्या फुलांना भाव मिळतो आणि अन्नाचा अपव्यय टाळला जातो. साधेपणाने लग्न केल्याने पैशांची मोठी बचत होते. ही रक्कम वधू-वर आपल्या भविष्यासाठी बँकेत जमा करतात किंवा सामाजिक कार्यासाठी दान करतात, ज्यामुळे समाजहिताला हातभार लागतो.

सत्यशोधकी विवाहाचा इतिहास:
     सत्यशोधकी विवाहाची सुरुवात महात्मा ज्योतिबा फुले यांनी १४० वर्षांपूर्वी, म्हणजेच २५ डिसेंबर १८७३ रोजी केली होती. त्यांनी पहिला सत्यशोधकी विवाह घडवून आणला आणि त्यानंतर गावोगावी ही पद्धत रुजू लागली. विवाह हा सामाजिक आणि कौटुंबिक सोहळा असल्याने तो नातेवाईक आणि मित्रपरिवारासह विधीपूर्वक व्हावा, अशी अनेकांची इच्छा असते. त्यामुळे रजिस्टर विवाहांपेक्षा सत्यशोधकी विवाह पद्धतीला समाजाचा स्वीकार मिळत आहे. सत्यशोधकी विवाहात अनावश्यक खर्च आणि कर्मकांडांना स्थान नसते, ज्यामुळे हा सोहळा खऱ्या अर्थाने आनंददायी आणि अर्थपूर्ण ठरतो.

पारंपरिक लग्नातील उधळपट्टी:
    ‘कन्या वरते रूपं, माता वित्तं, पिता श्रुतम्। बान्धवाः कुलमिच्छान्ति मिष्टान्नमितरे जनाः।’ हा श्लोक जरी प्राचीन असला, तरी आजही त्यातील अपेक्षा कायम आहेत. मुलीला साजेसा कर्तृत्ववान जोडीदार मिळावा, अशी तिची इच्छा असते. वधूपित्याने मुलीला सोन्याने मढवावे, अशी वरमाईची अपेक्षा असते. घराण्याच्या कीर्तीत भर पडेल, असे झोकात लग्न व्हावे, अशी वरपित्याची इच्छा असते. कुटुंबीय आणि नातेवाईक घराण्याच्या तोडीच्या घराण्याकडे लक्ष देतात, तर वऱ्हाडी मंडळींचे लक्ष जेवणातील मिष्टान्न प्रकारांवर असते. या सर्व अपेक्षांमुळे लग्नात प्रचंड उधळपट्टी होते आणि लग्नाचा खरा आनंद हरवून जातो. सत्यशोधकी विवाह पद्धती या सर्व बाबींना छेद देते आणि साधेपणाला प्राधान्य देते.

सत्यशोधकी चळवळीतील कार्यकर्त्यांचा सहभाग:
     महाराष्ट्रात सत्यशोधकी विवाह चळवळीला गती देण्यासाठी अनेक कार्यकर्ते सक्रियपणे काम करत आहेत. माधव बावगे, दिलीप आरोळीकर (लातूर), संजय बनसोडे, राहुल थोरात, रवींद्र चव्हाण (सांगली), विलास वाघ, उपा वाघ, सम्यक विमल म्हसू (पुणे), गजेंद्र सुरकार, किशोर वानखेडे (वर्धा), गिरीष फोंडे, मेघा पानसरे आणि अनिल चव्हाण (कोल्हापूर) यांसारखे कार्यकर्ते या चळवळीला पुढे नेत आहेत. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे गेल्या चार वर्षांत ३०० सत्यशोधकी विवाह पार पडले आहेत. या चळवळीमुळे समाजात साधेपणा आणि समानतेचा संदेश पोहोचत असून, अनावश्यक खर्च आणि कर्मकांडांपासून मुक्ती मिळत आहे.

    सत्यशोधकी विवाह पद्धतीचा स्वीकार हा केवळ लग्नाचा साधेपणा नाही, तर सामाजिक परिवर्तनाचा एक भाग आहे. ही पद्धत स्वीकारणाऱ्या जोडप्यांनी आणि त्यांच्या कुटुंबांनी समाजाला एक नवा आदर्श घालून दिला आहे. भविष्यात ही चळवळ आणखी व्यापक होईल, अशी आशा व्यक्त केली जात आहे.