सांगली, २७ एप्रिल २०२५: आजच्या वेगवान आणि तणावपूर्ण जीवनशैलीत चिंता, काळजी आणि नैराश्यासारखे मनोविकार समाजात झपाट्याने वाढत आहेत. या विकारांना सामोरे जाण्यासाठी लोकांना योग्य मार्गदर्शन आणि शिक्षणाची नितांत गरज आहे, पण मानसिक आजारांभोवती असलेली कलंकाची भावना त्यांना उपचारांपासून दूर ठेवते. परिणामी, अनेकजण भोंदू धार्मिक संप्रदायाच्या जाळ्यात अडकतात, अशी खंत मानसोपचारतज्ज्ञ आणि अंधश्रद्धा निर्मूलन समितीचे कार्यकर्ते डॉ. हमीद दाभोलकर यांनी व्यक्त केली. त्यामुळे गावोगावी मानसिक आरोग्य केंद्रे सुरू करणे ही काळाची गरज असल्याचे त्यांनी ठामपणे प्रतिपादन केले.

पुस्तक प्रकाशन आणि कार्यशाळेचा भव्य सोहळा

     सांगली येथे मैत्र सामाजिक प्रतिष्ठानच्या वतीने चारुदत्त भागवत यांच्या स्मृतीनिमित्त आयोजित एकदिवसीय ‘मानसिक आरोग्य’ कार्यशाळेत डॉ. दाभोलकर बोलत होते. या कार्यशाळेच्या निमित्ताने ज्येष्ठ मानसोपचारतज्ज्ञ डॉ. अरुण आणि डॉ. मेरी रुकडीकर यांनी लिहिलेल्या, तसेच चारुदत्त भागवत आणि कल्पना भागवत यांनी मराठीत अनुवादित केलेल्या ‘मानसिक आजार, आरोग्य आणि आपण’ या पुस्तकाचे प्रकाशनही करण्यात आले. या कार्यक्रमात प्रा. अविनाश सप्रे यांनी अध्यक्षस्थान भूषवले. मानसिक आरोग्याबाबत जागरूकता निर्माण करणे आणि समाजातील गैरसमज दूर करणे हा या कार्यशाळेचा मुख्य उद्देश होता.

मानसिक आजाराकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन बदलण्याची गरज

     डॉ. हमीद दाभोलकर यांनी आपल्या भाषणात मानसिक आजारांबाबत समाजातील चुकीच्या धारणांवर प्रकाश टाकला. “आपण मानसिक आजाराला आजार म्हणून न पाहता त्याकडे कलंकित नजरेने पाहतो. या दृष्टिकोनात बदल घडवण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात प्रबोधनाची गरज आहे. गावागावात मानसिक आरोग्य सुविधा पोहोचल्या तर अंधश्रद्धेचे उच्चाटन करणे सोपे होईल,” असे त्यांनी सांगितले. त्यांनी शासनाला आवाहन केले की, ज्याप्रमाणे शारीरिक आरोग्यासाठी जिम सर्वत्र उपलब्ध आहेत, त्याचप्रमाणे मानसिक आरोग्यासाठीही केंद्रे स्थापन करावीत. “मानसिक आरोग्याचे शिक्षण शालेय स्तरापासूनच शिकवले पाहिजे आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून उपचार पद्धती राबवाव्यात,” असेही त्यांनी नमूद केले.

भावनिक साक्षरतेची आवश्यकता

     मानसतज्ज्ञ कपील लळीत यांनी भावनिक साक्षरतेवर भर देताना सांगितले, “आपण शाळेत अनेक विषय शिकतो, पण भावनिक साक्षरतेबाबत काहीच शिकवले जात नाही. भावना कशा हाताळाव्यात, याचे प्रशिक्षण लोकांना मिळाले तर अनेक मानसिक समस्या सुटू शकतात. यासाठी तज्ज्ञांची मदत घेणे आवश्यक आहे. बुद्धिमत्तेची चर्चा न करता व्यक्तीमधील गुणांचा विचार करून त्यातील दोष दूर करण्यावर भर द्यावा,” असे त्यांनी आवर्जून सांगितले.

आत्महत्येचे वाढते प्रमाण आणि उपाय

     ‘आत्महत्या: मानसशास्त्राच्या भिंगातून’ या विषयावर बोलताना मानसोपचारतज्ज्ञ डॉ. चारुदत्त कुलकर्णी यांनी गंभीर चिंता व्यक्त केली. “भारतात आत्महत्येचे प्रमाण झपाट्याने वाढत आहे. विशेषतः दर तासाला एका विद्यार्थ्याची आत्महत्या ही गंभीर बाब आहे. हे रोखण्यासाठी संपूर्ण समाजाने एकजुटीने प्रयत्न करणे गरजेचे आहे. आत्महत्येच्या विचारात असलेल्या व्यक्तीला परावृत्त करण्यासाठी खास प्रशिक्षणाची गरज आहे,” असे त्यांनी सांगितले. त्यांनी आत्महत्येच्या कारणांचा मागोवा घेत समाजातील जागरूकतेची गरज अधोरेखित केली.

विचारदोष दूर करण्याचे महत्त्व

     ‘मानसिक आरोग्यामध्ये विवेकनिष्ठ विचारांचे महत्त्व’ या विषयावर बोलताना मानसोपचारतज्ज्ञ डॉ. प्रदीप पाटील म्हणाले, “सर्व मानसिक आजारांच्या मुळाशी अविवेकी विचार आणि भावना असतात. चुकीच्या विचारांमुळे भीती, राग, दुःख यांसारख्या भावना निर्माण होतात, ज्यामुळे अनेकजण मानसिक आजारांना बळी पडतात. हे विचार धर्म, संस्कृती आणि सामाजिक परंपरांमधून उद्भवतात, ज्यामुळे विचारदोष तयार होतात. या विचारदोषांमुळे आपले मानसिक आरोग्य बिघडते. त्यामुळे विचारदोष दूर करण्याचे कौशल्य शिकून घेणे अत्यंत गरजेचे आहे,” असे त्यांनी स्पष्ट केले.

पुस्तकाचे वैशिष्ट्य आणि मुलाखत

     मानसोपचारतज्ज्ञ डॉ. अरुण रुकडीकर यांची प्रा. रमेश कट्टिमणी यांनी घेतलेल्या मुलाखतीत पुस्तकाची वैशिष्ट्ये उलगडली गेली. डॉ. रुकडीकर म्हणाले, “रुग्ण आणि त्यांच्या नातेवाइकांना नेहमी पडणाऱ्या प्रश्नांचा विचार करून हे पुस्तक लिहिले आहे. मानसिक आरोग्याचे शिक्षण आणि मनोरुग्णांची काळजी, संगोपन कसे करावे याचे शास्त्रीय मार्गदर्शन या पुस्तकातून मिळेल.” या पुस्तकामुळे सामान्य माणसाला मानसिक आरोग्याबाबत जागरूकता निर्माण होईल, असा विश्वास त्यांनी व्यक्त केला.

आयोजन आणि सहभाग

     कार्यक्रमाचे प्रास्ताविक कल्पना भागवत यांनी केले, तर सूत्रसंचालन प्रतिमा सप्रे यांनी केले. पुस्तकाची ओळख स्नेहा पेंडे-जकाते यांनी करून दिली, आणि माधुरी देशमुख यांनी आभार प्रदर्शन केले. संयोजनात उमेश देशमुख, राहुल थोरात, संजय पाटील, उज्ज्वला परांजपे आणि गणेश कांबळे यांनी मोलाचे योगदान दिले. या कार्यशाळेला उपस्थितांनी उत्साहपूर्ण प्रतिसाद देत मानसिक आरोग्याबाबत जागरूकता वाढवण्याचा संकल्प केला.