बळीराजा म्हणजेच आपल्या सिंधू संस्कृतीचा महान सम्राट संविभागी राजा. बलीप्रतिपदेच्या दिवशी बळीराजाचे स्मरण करण्याची अखंड परंपरा ग्रामीण भागामध्ये आणि कष्टकरी शेतकरी समाजामध्ये मोठ्या प्रमाणावर चालू आहे. दक्षिण भारतात तमिळनाडू आणि केरळ राज्यात बळीराजाचे अनेक सणांच्याप्रसंगी स्मरण करतात. सम्राट बळीराजा आमच्या सिंधूजनांचा अस्सल वारसा असून दरवर्षी नागपूर मध्ये मोठ्या उत्साहाने बळीराजा उत्सवाचे बलिप्रतिपदेला आयोजन केले जाते. सुमारे ४० वर्षापूर्वी म्हणजे १९८५ ला नागपूर येथे "बळीराजा उत्सव" सुरू होऊन पाहता पाहता महाराष्ट्रामध्ये सर्वत्र पसरत गेला. आज महाराष्ट्रामध्ये वर्धा, पुणे, औरंगाबाद, यवतमाळ, जालना, चंद्रपूर,आणि अन्य शहरातमध्ये तथा ग्रामीण भागामध्येसुद्धा मोठ्या प्रमाणात बळीराजा उत्सवाचे आयोजन केल्या जाते. दि. २२ ऑक्टोबर २०२५ ला बलिप्रतिपदेच्या दिवशी सकाळी साडेनऊ वाजता नागपूर येथील कॉटन मार्केट परिसरातील महात्मा फुले पुतळ्याजवळ बळीराजा उत्सवाचे आयोजन करण्यात आले होते. याप्रसंगी पुरोगामी चळवळीतील मान्यवर उपस्थित होते. सर्वप्रथम महात्मा फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांच्या पुतळ्यांना अभिवादन करून तथा बळीराजाच्या स्मरणार्थ विविध प्रकारचे पोवाडा आणि गीतगायन प्रस्तुत केले. कार्यक्रमाच्या निमित्ताने मा. नागेश चौधरी, सुरेंद्र बोराडे, विनोद उलीपवार, वंदना वनकर, अभिविलास नखाते, सुनील जुमडे, विनोद उलिपवार, समीक्षा गणेशे,रमेश पिसे यांनी मनोगत व्यक्त केले. बळीराजा उत्सवाची पार्श्वभूमी मा. बाबा बिडकर यांनी विशद केली तर मा. नागेश चौधरी यांनी बळीराजा उत्सवाची परंपरा कथन केली. "बळीराजा हा सात काळजात जपून ठेवण्यासारखा राजा असून त्यांनी समतेचे राज्य प्रस्थापित केले. वामनाने कपटाने बळीराजाचे राज्य बळकावले. बळीराजाच्या राज्यांमध्ये सर्व जनता सुखी होती समाधानी होती. ते त्याचे स्मरण दसरा आणि दिवाळीला मोठ्या आनंदाने करतात. महात्मा फुलेंनी अखंडांमधून,संत तुकारामांनी अभंगांमधून, नामदेवादि संतांनी सुद्धा अभंगांमधून बळीराजाची परंपरा विशद केलेली आहे." असे ते म्हणाले.संचलन अनुज हुलके यांनी केले.

     अलीकडल्या काळात बळीराजा आणि बळीवंशातील जे सर्व महानायक आहेत त्यांचे स्मरण मोठ्या प्रमाणामध्ये केले जाते. ज्यांना पुराणांमधून आणि वैदिक धर्मग्रंथांमधून दैत्य, दानव, राक्षस ठरवले ते आमचे पूर्वज आहेत. खऱ्या अर्थाने आमचे नायक आहेत. त्यांनी आपले जीवन वैदिकांशी कडवा मुकाबला करत समाजासाठी अर्पण केले. त्यांच्या स्मरणार्थ

इडा पिडा टळो

बळीचे राज्य येऊ

     अशी आशा करून हजारो वर्षापासून आमच्या आया बहिणी दसरा आणि दिवाळीच्या सणाला बळीराजाची आठवण करत असतात. अशा बळीराजाचे स्मरणार्थ बळीराजा उत्सव साजरा करण्यात आला होता.

     याकरिता अनेक गणमान्य मंडळी उपस्थित होती. नागेश चौधरी, सुधाताई बामनपल्लीवार,बाबा बीडकर , अनुज हुलके, अभिविलास नखाते,वंदना वनकर, टेमराज माले, विनोद उलीपवार, समिक्षा गणेशे, प्रा.रमेश पिसे. सुरेंद्र बुराडे, सुनील जुमडे, चित्रा जुमडे, संजय मांगे, राजू बोचरे, हेमराज बनसिंगे, मिराताई मदनकर, कुमुद वर्षे , दिवाकर वर्षे, प्रकाश दुलेवाले, माधुरी सेलोकर, बंडू शिंदे, इंद्रपाल जौंजाळकर, क्रिष्णा सरोदे, श्रीरंग मदनकर, रंजना कोल्हे, सुरेश मानमोडे इत्यादी चळवळे बांधव कॉटन मार्केट, नागपूर स्थित महात्मा फुले पुतळ्याजवळ सत्यशोधक समाज व समविचारी संघटनांच्या वतीने संपन्न झालेल्या बळीराजा महोत्सवात सहभागी झाले. इडा पिडा टळो बळीचे राज्य येवो अशी आराधना शेतकरी कष्टकरी बहुजन समाजातील खेड्यापाड्यातील स्त्रिया बलीप्रतिपदेच्या दिवशी तसेच भाऊबीजेच्या दिवशी करुन सर्वांना सुखी करणाऱ्या , सर्वांना समतेची वागणूक देणाऱ्या , सर्वांना समान संपत्तीचे वाटप करणाऱ्या बळीराजाची उत्कटतेने आठवण करतात. हा समतेचा, समृद्धीचा, न्यायाचा वारसा महात्मा फुले आणि सत्यशोधक समाजाने पुढे नेण्याचे काम केले. ग्रामीण कष्टकरी बहुजन समाजाने त्या स्मृती जपून ठेवल्याचे पहायला मिळते. महात्मा फुले यांच्याकडे आधुनिक काळातील बळीराजाचा अस्सल वैचारिक वारस म्हणून पाहिले जाते. त्यामुळे दरवर्षी हा बळीराजा उत्सव महात्मा फुले यांच्याशी जोडून साजरा केला जातो. असा उत्सव लोकांनी गावागावात, मोहल्ल्या मोहल्ल्यात साजरा केला पाहिजे. बळीराजावरील माहिती आणि गीते उपलब्ध झालेली आहे.

बळीराजा महोत्सव दिवाळी महोत्सवाच्या हार्दिक सदिच्छा!

जय बळीराजा! जय महात्मा फुले!

वार्तांकन- अनुज हुलके