नागपूर: महाराष्ट्रातील सामाजिक न्यायाच्या लढ्याचे प्रणेते आणि कर्मकांडविरोधी विचारांचे प्रतीक असलेल्या महात्मा जोतिबा फुले यांच्या नावाने स्थापन झालेल्या महाज्योती (महात्मा जोतिबा फुले संशोधन व प्रशिक्षण संस्था) च्या नवीन इमारतीचे भूमिपूजन वेदमंत्रोच्चार आणि धार्मिक विधींसह रविवारी (16 नोव्हेंबर 2025) पार पडले. या घटनेने सामाजिक आणि ओबीसी संघटनांमध्ये तीव्र नाराजी आणि संतापाची लाट उसळली आहे. क्रांतिसूर्य जोतिबा फुले आणि क्रांतिज्योती सावित्रीबाई फुले यांनी आयुष्यभर कर्मकांड, रूढी आणि अंधश्रद्धेच्या विरोधात लढा दिला, परंतु त्यांच्या विचारांना समर्पित संस्थेच्या भूमिपूजनात वेदमंत्र आणि पुजारी यांचा समावेश करणे हा त्यांच्या विचारांचा अवमान असल्याचा आरोप सामाजिक कार्यकर्त्यांनी केला आहे.

    महाज्योती ही संस्था महाराष्ट्र सरकारने इतर मागास वर्ग (OBC), विमुक्त जाती, भटक्या जमाती आणि विशेष मागास प्रवर्गाच्या शैक्षणिक, सामाजिक आणि आर्थिक उन्नतीसाठी स्थापन केली आहे. संस्थेच्या संकेतस्थळानुसार, ती फुले दांपत्याच्या सुशिक्षित आणि प्रबुद्ध समाज निर्मितीच्या स्वप्नाला समर्पित आहे. मात्र, रविवारी नागपूर येथे मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस आणि महसूलमंत्री चंद्रशेखर बावनकुळे यांच्या उपस्थितीत झालेल्या या भूमिपूजन सोहळ्यात वेदोक्त मंत्र आणि धार्मिक विधींचा अवलंब केल्याने फुले विचारांच्या मूलभूत तत्त्वांवरच प्रश्नचिन्ह निर्माण झाले आहे. नागपूर सुधार प्रन्यास (NIT) कडून या कार्यक्रमाची व्यवस्था करण्यात आली होती, आणि त्यांनीच धार्मिक विधींचा समावेश केल्याचे समोर आले आहे.

     सामाजिक कार्यकर्ते आणि ओबीसी संघटनांनी या कृतीचा तीव्र निषेध व्यक्त केला आहे. उमेश कोराम, ओबीसी युवा अधिकार मंचाचे मुख्य संयोजक, यांनी याला "फुले विचारांचा अपमान" संबोधत तीव्र शब्दांत टीका केली. ते म्हणाले, "महात्मा फुले यांनी आयुष्यभर कर्मकांड आणि अंधश्रद्धेच्या विरोधात लढा दिला. त्यांनी सत्यशोधक समाजाची स्थापना करून 'देव आणि भक्त यांच्यात मध्यस्थी नको' असा संदेश दिला. अशा विचारांना समर्पित संस्था जर कर्मकांडाला प्रोत्साहन देत असेल, तर यातून नव्या पिढीला काय संदेश मिळणार? प्रशासनाने याचा गांभीर्याने विचार करावा." त्यांनी पुढे सांगितले की, अशा कृतीमुळे फुले यांच्या प्रबोधनाचा आणि सामाजिक न्यायाच्या लढ्याचा अवमान होतो.

    प्रदेश काँग्रेसचे मुख्य प्रवक्ते अतुल लोंढे यांनीही यावर आक्षेप नोंदवला. ते म्हणाले, "महात्मा फुले यांनी कर्मकांड आणि रूढी परंपरांचा विरोध करत बहुजन समाजाला सन्मानाने जगण्याचा मार्ग दाखवला. त्यांच्या नावाने असलेल्या संस्थेच्या इमारतीचे भूमिपूजन वेदमंत्रांनी करणे हा त्यांच्या विचारांचा आणि इतिहासाचा अपमान आहे. हा केवळ कर्मकांडाला पाठबळ देण्याचा प्रकार नाही, तर फुले यांच्या जीवनकार्याला मिटवण्याचा प्रयत्न आहे." त्यांनी प्रशासनाला या प्रकरणी स्पष्टीकरण देण्याची मागणी केली आहे.

    मिलिंद नारिंगे, महाज्योतीचे व्यवस्थापकीय संचालक, यांनी यावर स्पष्टीकरण देताना सांगितले की, भूमिपूजनाची संपूर्ण व्यवस्था नागपूर सुधार प्रन्यासकडे होती, आणि त्यांनीच कार्यक्रमाची रूपरेषा आखली. "आमच्याकडे विद्यार्थ्यांचा सत्कार आणि इतर कामे होती" असे त्यांनी स्पष्ट केले. मात्र, यामुळे सामाजिक कार्यकर्त्यांचा रोष कमी झालेला नाही. त्यांचा आक्षेप आहे की, महाज्योतीसारख्या संस्थेने स्वतःच्या मूल्यांवर ठाम राहून कर्मकांडाला विरोध करायला हवा होता.

    हा मुद्दा केवळ एका कार्यक्रमापुरता मर्यादित नाही, तर यातून सामाजिक न्याय आणि प्रबोधनाच्या लढ्याचा प्रश्न उपस्थित होतो. फुले दांपत्याने सामाजिक समता, शिक्षण आणि अंधश्रद्धेच्या विरोधात लढा दिला. त्यांच्या विचारांवर आधारित संस्था जर त्याच विचारांना छेद देणाऱ्या कृती करत असेल, तर समाजात चुकीचा संदेश जातो, असे सामाजिक कार्यकर्त्यांचे म्हणणे आहे. या निषेधामुळे महाज्योती आणि प्रशासनावर दबाव वाढला आहे की, भविष्यात असे कार्यक्रम आयोजित करताना फुले यांच्या विचारांचा आदर राखला जावा. ओबीसी आणि सामाजिक संघटनांनी या प्रकरणी एकत्र येऊन सरकारकडे स्पष्टीकरणाची मागणी केली आहे, आणि भविष्यात अशा कृती टाळण्यासाठी कठोर भूमिका घेण्याचे ठरवले आहे.

आयोजनाची पार्श्वभूमी आणि सामाजिक संदर्भ:

     महाज्योती ही संस्था 2019 मध्ये स्थापन झाली असून, ती OBC, विमुक्त जाती, भटक्या जमाती आणि विशेष मागास प्रवर्गाच्या विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक संधी, प्रशिक्षण आणि आर्थिक सक्षमीकरणासाठी कार्य करते. फुले दांपत्याच्या विचारांना प्रेरणा मानून ही संस्था सामाजिक समतेच्या दिशेने कार्य करते. मात्र, या भूमिपूजन सोहळ्याने संस्थेच्या उद्देशावरच प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले आहे. सामाजिक कार्यकर्त्यांचे म्हणणे आहे की, जर संस्था फुले यांच्या नावाने असेल, तर तिच्या प्रत्येक कृतीत त्यांचे तत्त्वज्ञान प्रतिबिंबित झाले पाहिजे. या प्रकरणाने नागपूरसह संपूर्ण महाराष्ट्रात चर्चेला उधाण आले आहे, आणि सामाजिक जागृतीच्या दृष्टीने हा मुद्दा महत्त्वाचा ठरत आहे.